Kelâmcıların oluşturduğu atom teorisi, İslâm düşüncesinin kendine özgü paradigması içinde özel bir konuma sahiptir ve Allah-âlem ilişkisi konusunda bazı İslâm filozoflarının savundukları kâinatın ezelîliği fikrine karşı, bu fikri çürütmek amacıyla geliştirilerek sistemli hale getirilmiş bir teoridir. Kelâm Atomculuğu “kendisinden başka parçaya bölünemeyen parça” (el-cüz’üllezî lâ yetecezzâ) kavramından hareketle, kâinatın yaratılmış olduğunu kanıtlamak üzere ortaya atılmıştır. Alternatif bir İslâm ontolojisi kurmayı hedefleyen bu teolojik doktrin, her şeyin merkezine Allah’ı koyarak O’nu bütün olayların doğrudan fâili yapar. Köklerini, ilâhî ilkenin mutlak aşkınlığını ve en aşağı canlıdan en yüksek Akıl’a kadar bütün varlıkların bu ilke önünde “hiçliğini” beyân eden İslâm’ın kendine has karakterinde bulur. Bugün modern bilimde kâinatın fiziksel yapısına dair tartışılmakta olan bazı fizik kuramları da kelâmcılar tarafından asırlar önce geliştirilen bu onto-teoloji doktrininin sistem içinde yer alan önemli birkaç ilkesini doğrulamaktadır. Son tahlilde Kelâm Atomculuğu, bize kâinatın var oluşu konusuna farklı bir gözle “yeniden” bakmayı teklif etmekte ve kâinatı farklı açılardan temaşa edebileceğimiz perspektifler sunmaktadır.

M. Şemsettin Günaltay

          Kelâmcılar Kur’ân’ın ortaya koyduğu Allah-âlem ilişkisinin rasyonel standartlarda anlaşılmasını sağlamakla kendilerini sorumlu hissettiler ve bu motivasyonla İslâm filozoflarının onto-kozmolojik teorilerine alternatif olarak bir atom teorisi geliştirdiler. Kelâm Atomculuğu, filozofların geliştirdiği diğer sistemlerden daha fazla İslâmî olmayan, diğer deyişle, onların teorileriyle birlikte İslâmî olan, fakat paradigma içinde diğerlerine alternatif bir teoridir. Şu halde Kelâm Atomculuğu, kelâmcıların kendi ruhlarına uygun, iç-dünyalarındaki gerilimi yansıtan, bu gerilimle motive olmaları sonucu oluşturulmuş ve süreç içerisinde geliştirilip sistemleştirilmiş bir doktrindir. Fakat bazı oryantalistler; önyargılı bir bakış açısıyla, kelâmcıların bu amaç ve motivasyonunu görmezden gelerek, Kelâm Atomculuğunun antik Yunan materyalist atomculuğu ve/veya Hind atomizmi referans alınarak ortaya konduğunu iddia etmişlerdir. Kitabın bu bölümünde oryantalistlerin söz konusu iddiaları tartışılmış ve Kelâm Atomculuğunun antik Yunan ve Hind atom teorilerinin bir uzantısı ya da dönüştürülmüş bir versiyonu olmadığı fikri temellendirilmeye çalışılmıştır. Son tahlilde ise bu eser; Kelâm Atomculuğunun kaynağını araştıran oryantalistlere “Materyalist Grek filozofları atom fikrini nereden buldular?” sorusunu yanıtlamalarını ve böylece kendi geleneklerinin kaynak ve kökeninin ne olduğunu açıklamalarını teklif etmektedir.

 

SADELEŞTİRENİN ÖNSÖZÜ

BİRİNCİ BÖLÜM

A. KELÂM İLMİNİN TARİHÇESİ

I. KELÂM İLMİ ÖNCESİ DÎNÎ VE SİYÂSÎ DURUM

a. İslâm Dünyasında İslâm Öncesi Yaşayan Dinler ve Mezhepleri

b. Hz. Peygamber (s.a.v) Sonrası Siyasi Çekişmeler

II. KELÂM İLMİNİN OLUŞUMUNU HAZIRLAYAN İLÂHİYAT SORUNLARI

a. Allah’ın Birliği (Tevhîd) Konusundaki İhtilaflar

b. İnsanın Özgürlüğü Sorunu

c. Allah’ın Sıfatları (Sıfâtullah) Sorunu

III. KELÂM İLMİ’NİN OLUŞUMU

a. İtikadî Sorunların Sistematik bir İlme Dönüşmesi: Kelâm İlmi--

b. Selefiye Karşısında Mu‘tezile ve Diğer Kelâm Ekollerinin Oluşması

IV. ÖZGÜN BİR FİKİR HAREKETİ OLARAK KELÂM

V. KELÂMCILAR İLE SELEFİYE ARASINDAKİ FARKLAR

a. Tevhîd İlkesi’nin Kelâm’daki Yeri ve Önemi

b. Kader ve Özgür İrade Sorunu

c. İnsan Fiillerinin Kaynağı Sorunu

d. İsbât-ı Vâcib Sorunu

e. Allah’ın Sıfat ve Fiilleri Sorunu

VI. KELÂMCILARIN TEMEL İLKELERİ

VII. SELEFİYE – MU‘TEZİLE YAKINLAŞMASI

VIII. MANTIĞIN KELÂM’A GİRİŞİ VE GAZÂLÎ’NİN KELÂM’DA YAPTIĞI YENİLİK

a. Kelâm’da Gazâlî Etkisi: Mantık İlmi’nin Kelâm’a Girişi

b. Aristoteles Mantığı’nın Genel İlkeleri

c. Kelâm – Felsefe Yakınlaşması

B. KELÂMDA ANA KONULAR

I. KELÂMDA ATOM TEORİSİ

a. Kelâmcıların Atom Anlayışı: Cevher ve Arazlar Sorunu

b. Atomların Varlığının Kanıtlanması

      b-1. Cisimlerin Bölünebilirliği Yönünden Atomun Kanıtlanması

b-2. Noktanın Varlığı Açısından Atomun Kanıtlanması

b-3. Hareket, Zaman ve Mekân Açısından Atomun Kanıtlanması

c. Kelâm Atomculuğunun Kaynağı

d. Kelâm Atomculuğu’nun Hind ve Yunan Atomizminden Farkı

e. Kelâmcılara Göre Atomların Özellikleri

      e-1. Atomlar Bölünemez Niteliktedir

e-2. Atomlar Niceliksiz ve Basit Yapıdadır

f. Atomların Varlık Süresi Açısından

   “Zaman - Mekân - Hareket”

g. Arazların Atomlarda Varlığı

II. KELÂM’DA ANTİ-DETERMİNİZM

a. Nedenselliğin İnkârı

b. “Doğa Yasaları” Sorunu: Âdet Teorisi:

III. KELAM’DA “BOŞLUK” (HALÂ) KAVRAMI

a. Boşluk Fikrinin Kaynağı ve Boşluğun Tanımı

b. Boşluğun Varlığına İlişkin Deliller ve Delillere ilişkin Yorumlar

IV. KELÂM’DA İSBÂT-I VÂCİB

a. Atomculuk ile İsbât-ı Vâcib Arasındaki Bağlantı:

b. Allah’ın Birliğine (Tevhîd) İlişkin Deliller

V. KELÂM’DA ALLAH’IN SIFATLARI SORUNU        

a. Yeni-Platonculuğun Allah Anlayışı           

b. Soyut Bir Allah Anlayışının Sakıncası       

c. Kelâmcılara Göre Zorunlu Varlık (el-Vâcibü’l-Vücûd)         

d. Kelâmcıların Yaratma Teorisi   

e. İbn Rüşd’ün Kelâmcıları Eleştirisi    

SONUÇ 

İKİNCİ BÖLÜM  

KELÂM ATOMCULUĞUNUN KAYNAĞI, ÖZGÜNLÜĞÜ VE

ANTİKÇAĞ ATOM TEORİLERİ İLE BENZERLİKLERİ SORUNU             

1. Kelâm Atomculuğunun Kaynağına İlişkin İddialar         

1.a. Kelâm Atomculuğunun Grek Kaynaklı Olduğu İddiası    

1.b. Kelâm Atomculuğunun Hind (ve Budist) Kaynaklı Olduğu İddiası              

2. Grek ve Hind Atom Teorilerinin Genel Özellikleri           

2.a. Antik Grek Atomculuğunun Genel Özellikleri   

2.b. Hind Atomculuğunun Genel Özellikleri              

3. Kelâm Atomculuğunun Kaynağına İlişkin İddiaların Eleştirisi    

3.a. Kelâm Atomculuğunun Grek Kaynaklı Olduğu İddiasının Eleştirisi             

3.b. Kelâm Atomculuğunun Hind Kaynaklı Olduğu İddiasının Eleştirisi             

4. Kelâm Atomculuğu ve Batı Felsefî Doktrinleri Arasında Karşılaştırma 

4.a. Eş‘arî Atomculuğu ve Leibniz’in Monadolojisi 

4.b. Eş‘arî Atomculuğu ve Malebranche’ın Okasyonalizmi  

4.c. Eş‘arî Atomculuğuna İlişkin Bir Yakıştırma:“İşlevsel Panteizm”

4.d. Eş‘arî Anti-Determinizmi ve David Hume’un Ampirizmi              

4.e. Kelâm Atomculuğu ve Modern Fizik Bilimi        

4.e-1. Tafra Teorisi ve Kuantum Fiziği              

4.e-2. Şehristânî’nin Cisim Tanımı ve Atom-Altı Parçacıklar Kuramı            

5. Kelâm Atomculuğu ve İslâm Düşüncesi Paradigmasının Bütünselliği   

5.a. Kelâm ve Kelâmcı Kavramlarının Belirleyiciliği 

5.b. Kelâm Atomculuğunun Ortaya Çıkışına Neden Olan Konjonktür

5.b-1. Kelâm Tarihinin Dönemleri ve Ayırt Edici Nitelikleri         

5.b-1.1. Mütekaddimîn Kelâmının Ayırt Edici Özelliği: Teo-Politik Kelâm     

5.b-1.2. Müteahhirîn Kelâmının Ayırt Edici Özelliği: Teorik Kelâm             

5.c. Kelâm Atomculuğunun Kaynağı ve Özgünlüğü 

5.c-1. Kelâm Atomculuğunun Kaynağı              

5.c-2. Kelâm Atomculuğunun Özgünlüğü

EKLER   

EK-1: Meşşâî Felsefede Allah-Âlem ilişkisi

EK-2: Mâturîdî’nin Kelâmî görüşleri            

EK-3: Kelâmda Tevhîd Konusunun Önemi  

EK-4: Mâimonides ve Delâletü’l-Hâirîn’i   

EK-5: Tevellüd Doktrini   

Küçük Kelâm Sözlüğü    

Bibliyografya     

Fransızca Kavramların Arapça ve Türkçe Karşılıkları