İslam hukukunun temel kaynakları olan Kur’an ve sünnet Müslümanların hayata, varlık ve bilgiye bakış açılarını şekillendiren aslî unsurlar olduğundan fıkhî kavramların ortaya çıkışında da belirleyici bir role sahip olmuştur. Ele aldığımız konu bağlamında bu gerçekliği pekiştiren bir gözlem yaptığımızdan çalışmamızda, Kur’an-ı Kerim’de ve Hz. Peygamber’in hadislerinde -fıkıh usulünde önemli bir yere sahip olan- teklîfî hüküm terminolojisine ışık tutan örnekleri göstermeye öncelik verdik.

Kur’an ve hadislerde geçen ifadelerden hareketle talebin kesin ve bağlayıcı olup olmaması bakımından fiiller arasında ayırım yapma tasavvurunun ilk örneklerine sahabe ve tâbiûnun ifadelerinde rastlamaktayız. Meselâ Hz. Ali vitir namazının kılınmasının talep edildiğini ancak farz namaz kadar kesin ve bağlayıcı bir tarzda istenmediğini belirtmiştir. Ümmü Atiyye kadınların cenaze namazlarına katılmalarının nehiy edildiğini ama bu nehyin, haram gibi kesin ve bağlayıcı olmadığını vurgulamıştır. İbn-i Abbas temettu‘ haccının Allah tarafından istendiğini fakat Mekke ahalisinden başka insanlar için onu mübah kıldığını söylemiştir. Fakat sahabe ve tâbiûn döneminde hükümlerin usulcüler tarafından yapılan taksimlerine rastlanmaz. Teklîfî hüküm terimlerinin değişik biçimlerde tasnifi ve bu çerçevede geliştirilen terminoloji âlimlerin başta Kur’an ve hadislerdeki ifadeler olmak üzere sahabe ve tâbiûn fakihlerinin kullandıkları kavramlar üzerinde yoğunlaşan çalışmaları sonucunda ortaya çıkmıştır. Geniş bir zamana yayılmış zihni çabaların ürünü olan bu terminolojinin ortaya çıkışı ve gelişim süreci ile ilgili değişik çalışmalar bulunmakla birlikte, bu kapsamdaki terimlerin birçoğunun oluşumuna yön veren Kur’an, sünnet, sahabe ve tâbiin sözlerindeki ifade ve kullanımlardan başlayarak özellikle ilk beş asır fıkıh usulü eserlerinde gerek ana terimlerin gerekse bunların çevresinde oluşan temel tartışmaların gelişim seyrini izlemeyi hedefleyen müstakil bir çalışmaya rastlayamadık. Bu sebeple elinizdeki eseri fıkıh düşüncesinin ve fıkıh tarihinde terimleşme süreçlerinin gelişim seyrine ışık tutma açısından katkı sağlayacağını düşünerek kaleme aldık. Bu yönüyle eser hem bir usul hem de bir hukuk tarihi olma niteliği yanında bir fıkıh kitabı olma özelliği de taşımaktadır.

 

İÇİNDEKİLER

KISALTMALAR

ÖNSÖZ

GİRİŞ

I. ARAŞTIRMANIN KONUSU, YÖNTEMİ VE KAYNAKLARI

II. FIKIH USULÜNDE HÜKÜMLERLE İLGİLİ TERMİNOLOJİYE GENEL BİR BAKIŞ

A. Konunun Hüküm Teorisi İçindeki Yeri

B. Hükmün Tanımı

C. Hükmün Kısımları

1. Hükmün Taksimi İle İlgili Yaklaşımlar

2. Teklîfî Hükümler

3. Vazʻî Hükümler

4. Teklîfî ve Vazʻî Olduğu Tartışmalı Hükümler

D. Teklîfî Hüküm Tasnifiyle İlgili Bazı İddialar

 

BİRİNCİ BÖLÜM

ŞERʻAN YAPILMASI İSTENEN FİİLLERLE İLGİLİ TERMİNOLOJİ

I. VÂCİP

A. Genel Olarak

B. Farz ve Vâcibin Sözlük Anlamları

1. Farz

2. Vâcip

C. Kur’an ve Hadislerle Sahabe ve Tâbiûnun İfadelerinde Vücuba Delâlet Kelimeler/Söz Kalıpları

1. Farz ve Vâcip

a. Farz 

b. Vâcip 

2. Farz ve Vâcip Dışındakiler 

a. حق عليه 

b. “Ktb” Kökünden Türeyen Kelimeler 

c. “Lzm” Kökünden Türeyen Kelimeler 

d. Hatm 

D. Mezheb İmamlarının İfadelerinde Vücuba Delâlet Eden Kelimeler/Söz Kalıpları 

1. Farz ve Vâcip 

a. Hanefî Mezhebi 

b. Mâlikî Mezhebi 

c. Şâfiî Mezhebi 

d. Hanbelî Mezhebi 

2. Farz ve Vâcip Dışındakiler 

a. حق عليه 

b. “Ktb” Kökünden Türeyen Kelimeler 

c. “Lzm” Kökünden Türeyen Kelimeler 

d. Hatm 

e. Gereklilik 

1. ينبغي 

2. لا بد 

3. “علي” Harfi

E. Fıkıh Usulü Eserlerinde Farz ve Vâcip 

1. Hanefîler 

2. Hanefîlerin Dışındakiler 

a. Mâlikîler 

b. Şâfiîler 

c. Hanbelîler 

F. Farz ve Vâcibin Hükmü 

G. Vâcibin Kısımları Konusunda Geliştirilen Terimler 

1. Muakkat ve Gayrı Muakkat Vâcip 

a. Muakkat Vâcibin Kısımları: Müvessaʻ, Mudayyak ve Müşkil Vâcip 

b. Müvessaʻ ve Mudayyak Vâcipte Vücubun Bağlandığı Vakit 

c. Müvessaʻ ve Mudayyak Vâcibin Hükmü 

d. Vâcibin Muakkat ve gayrı muakkat şeklinde Taksim edilmesinin Fıkhî Sonuçları 

2. Aynî ve Kifâî Vâcip 

3. Muayyen ve Muhayyer Vâcip 

4. Muhadded ve Gayr-ı Muhadded Vâcip 

H. Mukaddimetü’l-Vâcip 

1. Mükellefin Gücü Dâhilinde Olmayan Mukaddime 

a. Allah’ın Fiillerini İlgilendiren Mukaddime 

b. Başkasının Fiilini İlgilendiren Mukaddime

2. Mükellefin Gücü Dâhilinde Olan Mukaddime 

a. Vâcibin Vücubunun Dayandığı Mukaddime

b. Vâcibin Vücubundan Sonra Yerine Getirilmesinin Dayandığı Mukaddime 

ba. Vâcibin Cüz’ü Olan Mukaddime

bb. Vâcibin Dışında Olan Mukaddime

3. Mukaddimenin Hükmü

a. Mukaddimeyi Mutlak Vâcip Görenler

b. Mukaddimeyi Mutlak Vâcip Görmeyenler

c. Şerʻî Şart ile Âdî ve Aklî Şartı Ayrı Görenler 

d. Sebep ve Şartı Ayrı Görenler

e. Sebep ve Şartı Diğer Mukaddimelerden Ayrı Görenler 

f. Tevakkuf Edenler 

g. Diğer Görüşler 

İ. Vâcibin En Az Miktarı Üzerine Yapılan Ziyade 

1. Ziyadeyi Mendub Görenler 

2. Ziyadeyi Vâcip Görenler

3. Kendisine Her İki Görüşün Nispet Edildiği Âlimler

a. İmam Şâfiî 

b. Ahmed b. Hanbel 

II. MENDUB 

A. Genel Olarak 

B. Mendubun Sözlük Anlamı 

C. Kur’an ve Hadislerle Sahabe ve Tâbiûnun İfâdelerinde Nedbe Delâlet Eden Kelimeler/Söz Kalıpları 

1. “Ndb” Kökünden Türeyen Kelimeler 

2. Nâfile ve Tatavvuʻ 

3. Sünnet 

4. خير 

5. “Hbb” Kökünden Türeyen Kelimeler 

D. Mezheb İmamlarının İfadelerinde Nedbe Delâlet Eden Kelimeler/Söz Kalıpları 

1. Güzel Görme

2. Sevimli Görme

3. Sakınca Görmeme

4. Gereklilik

5. Hoşuna Gitme

6. Efdal 175

E. Fıkıh Usulü Eserlerinde Mendub 177

1. Hanefîler 177

2. Hanefîlerin Dışındakiler 

a. Mâlikîler 

b. Şâfiîler 

c. Hanbelîler 

F. Mendubun Hükmü 

G. Mendub- Emir İlişkisi 

1. Hanefîler 

2. Hanefîlerin Dışındakiler 

a. Mâlikîler 

b. Şâfiîler

c. Hanbelîler 

H. Mendubun Başlanılmakla Vâcibe Dönüşmesi 

1. Hanefîler 

2. Hanefilerin Dışındakiler 

a. Mâlikîler 

b. Şâfiîler 

c. Hanbelîler 

İ. Mendub -Teklif İlişkisi 

 

İKİNCİ BÖLÜM

ŞERʻAN YAPILMAMASI İSTENEN FİİLLERLE

İLGİLİ TERMİNOLOJİ

I. HARAM 

A. Genel Olarak 

B. Haramın Sözlük Anlamı 

C. Kur’an ve Hadislerle Sahabe ve Tabiûnun İfâdelerinde Tahrime Delâlet Eden Kelimeler/Söz Kalıpları 

1. Haram ve Muharram 

2. Haram ve Muharram Dışındakiler 

a. “Krh” Kökünden Türeyen Kelimeler 

b. “Hcr” Kökünden Türeyen Kelimeler 

c. Habîs ve Hıbse 

D. Mezhep İmamlarının İfadelerinde Tahrime Delâlet Eden Kelimeler/Söz Kalıpları 

1. Haram 

2. Mahzûr 

3. Mekruh 

4. Uygun Görmeme

5. Hayır görmeme

6. Helâl Saymama

7. Câiz Görmeme

E. Fıkıh Usulü Eserlerinde Haram 

1. Hanefîler 

2. Hanefîlerin Dışındakiler 

a. Mâlikîler 

b. Şâfiîler 

c. Hanbelîler 

F. Haramın kısımları 

1. Mahiyeti Yönünden Haramın Kısımları: Haram Liaynihi ve Haram Ligayrihi 

2. Nehyedilen Fiilin Belirli Olup Olmaması Yönünden Haramın Kısımları 

a. Muayyen Haram 

b. Muhayyer Haram 

G. Mukaddimetü’l-haram 

1. Haramın Cüzleri Olan Mukaddime 

2. Haramın Şartları ve Sebepleri Olan Mukaddime 

3. Haramın Zaruretleri Olan Mukaddime 

II. MEKRUH 

A. Genel Olarak 

B. Mekruhun Sözlük Anlamı 

C. Kur’an ve Hadislerle Sahabe ve Tâbiûnun İfadelerinde Kerahete Delâlet Eden Kelimeler/Söz Kalıpları 

D. Mezhep İmamlarının İfadelerinde Kerahete Delâlet Eden Kelimeler/Söz Kalıpları 

1. “Krh” Kökünden Türeyen Kelimeler 

2. Terk Edilmesini Sevimli Görme 

3. İşlenmesini Sevimli Görmeme

4. Mükellefin Kötü Bir Fiil İşlemiş Olduğunu Belirtme

5. Müsaade Edilmediğini Belirtme

6. Uygun Görmeme 

E. Fıkıh Usulü Eserlerinde Mekruh 

1. Hanefîler 

2. Hanefîlerin Dışındakiler 

a. Mâlikîler 

b. Şâfiîler 

c. Hanbelîler 

F. Mekruh Teriminin Kullanıldığı Diğer Anlamlar 

1. Haram/Mahzûr 

2. Tenzîhî Bir Nehiyle Nehyolunan Fiil 2673. Hilâfü’l-Evlâ 

4. Haramlığında Şüphe ve Tereddüt Bulunan Fiil 

5. İrşâdî Mekruh 

G. Mekruhun Kısımları: Tahrîmen Mekruh ve Tenzîhen Mekruh

H. Mekruh-Emir İlişkisi 

1. Hanefîler 

2. Hanefîlerin Dışındakiler 

a. Mâlikîler 

b. Şâfiîler 

c. Hanbelîler 

İ. Mekruh-Nehiy İlişkisi 

J. Mekruh-Teklif İlişkisi 

 

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

ŞER‘AN SERBEST BIRAKILAN FİİLLERLE İLGİLİ TERMİNOLOJİ

I. MÜBAH 

A. Genel Olarak 

B. Mübahın Sözlük Anlamı 

C. Kur’an ve Hadislerle Sahabe ve Tâbiûnun İfadelerinde İbâhaya Delâlet Kelimeler/Söz Kalıpları 

1. “Bvh” Kökünden Türeyen Kelimeler 

2. “Hyr” Kökünden Türeyen Kelimeler 

3. Sıkıntı, Sakınca ve Günah Bulunmadığını Bildiren İfadeler 

4. Helâl 

D. Mezheb İmamlarının İfadelerinde İbâhaya Delâlet Eden Kelimeler/Söz Kalıpları

1. Mübah 

2.  Sakınca Görmeme

3. Yapma Hakkı Tanıma

4. Ruhsat Verme

5. Zararlı Görmeme

6. Serbestlik Tanıma

E. Fıkıh Usulü Eserlerinde Mübah 

1. Hanefîler 

2. Hanefîlerin Dışındakiler 

a. Mâlikîler 

b. Şâfiîler 

c. Hanbelîler 

F. Mübah-Şer’î Hüküm İlişkisi 

G. Mübah-Emir İlişkisi 

H. Mübah-Teklif İlişkisi 

II. İBÂHA İLE YAKIN İLİŞKİSİ OLAN TERİMLER 

A. Helâl 

B. Câiz 

C. Meşrû 

 

SONUÇ 

KAYNAKLAR